02 Mayıs 2024 Perşembe
News
Eylem
Kelimelerin türü (çeşidi, görevi) sık sorulan sorulardandır. Bu tip soruları çözmek için sözcük türlerinin genel özelliklerini bilmek gereklidir.
Dilimizde sekiz tür sözcük vardır. Bu sekiz türden yedisi (Fiil dışında kalanlar) isim grubundadır.
İsimler ve fiiller temel sözcük türleridir. İsimleri aldıkları iyelik, hal, tamlayan eklerinden; Fiilleri de aldıkları kip ve şahıs eklerinden tanıyabiliriz. Ayrıca eylemler cümlede birkaç istisna
dışında daima yüklem görevinde olurlar.
Sıfatlar adlardan önce gelip ismin özelliklerini belirten sözcüklerdir.
Zarflar ise fiillerin yapılış özelliklerini belirtirler. Bazen zarfları ve sıfatları da derecelendirirler.
Zamirler adın yerini tuttukları için onun tüm özelliklerini gösterirler.
Bağlaç ve edatlar cümlelerde anlama katkı sağlayan sözcüklerdir. Ünlemler ise çeşitli duygu ve seslenmeleri ifade ederler.
Eylemsiler ayrı bir tür değildir. Bu sözcükler eylem özelliklerini korumakla birlikte aldıkları eklere göre isim, sıfat ya da zarf olurlar.
İsimleşmiş sıfatlar da tür olarak isme dahildir.
1. Fiil (Eylem)
İş, oluş ve hareket bildiren sözcüklere eylem denir. Fakat bu sözcüklerin kip ve zaman eklerini de alması gerekir. Yani çekimli olmalıdır. Kökü fiil olup da isim yapım eki alan sözcüklere eylemsi (fiilimsi) adı verilir.
fiil
NOT: Eylemler basit yapılı cümlelerde her zaman yüklem olur. Birleşik cümlelerde ise iç içe geçmiş birleşik cümle ve şartlı birleşik cümle dışında yine daima yüklem olur.
Sabahtan beri ders çalışıyorum. (basit cümle)
( fiil-yüklem)
Markete gidersen bana ayran getir. (birleşik cümle)
(Fiil-yüklem değil) (fiil-yüklem)
NOT: “Mak-mek” ekini bir sözcüğün fiil olup olmadığını anlamak için kullanırız.
Anladım : fiil (Çekimli fiil)
Anlamak : isim (Eylemin adı olmuştur)
Fiillerin Mastar fiekli
Eylemlerin kip ve kişi ekleri çıkarıldığında geri kalan kısmına mastar şekli denir. Mastar şekli ‘mak-mek’ mastar eklerini alabilir.
Sarılmayı bilir misin? Sahiplenmeyi sahiplendiğinde sadık kalmayı?
Sen bilir misin aşık olmayı?
Bölünebilir misin ikilere üçlere… gerekirse binlere?
Yapabilir misin? Gerçekten sevebilir misin?
“Sevmenin demesi” olmaz. Unutma ya çok seversin bir kere ya da hiç sevmezsin..
Fiil Türleri
Türkçemizdeki eylemler anlam özelliklerine göre üç grupta toplanabilir:
1. Kılış Eylemleri
Öteki fiillerden ayrılan temel özellikleri geçişli oluşlarıdır.
Fiil_turleri
Kılış eylemleri nesne alır: Törende şiir okudu.
Edilgen olur: fiiirler okunacak.
Dönüşlü olur: Çocuk yıkanıyor.
İşteş olur: Telefonda görüşüyoruz
2. Oluş Eylemleri
Tabiatta kendiliğinden meydana gelen değişimleri ve oluşumları anlatırlar. Nesne alamayan fiillerdir. Edilgen, dönüşlü, işteş şekilleri pek yoktur.
olus_eylemleri
3. Durum Eylemleri
Bireylerin gündelik yaşamlarıyla ilgili durumları anlatan fiillerdir. Bunlar da oluş fiilleri gibi geçişsizdir. Edilgen yapıldıklarında cümlede özne bulunmaz.
durum_eylemleri
Durum fiilleri edilgen olduklarında cümle öznesiz kalır:
Akşama doğru şehre varıldı.
Bazı fiiller her iki türe de girebilir.
Ağaçlar çiçek açtı (oluş)
Kutuyu açtı (kılış)
Fiillerde Soyutluk – Somutluk
Eylemlerin bir kısmı fiziksel, duyularla algılanabilen hareketleri anlatırlar. Bu tür eylemler somut kabul edilebilir.
fiillerde_soyutluk
Fiillerde Zıtlık
Kimi eylemlerin karşıt durumları vardır. Söz konusu eylemleri fiilin olumsuzu ile karıştırmamak gerekir.
fiillerde_zitlik
Fiillerde Olumsuzluk
Eylemlere eklenen “ma-me” olumsuzluk ekiyle sağlanır. Bazen “değil” sözcüğü de kulanılabilir.
fiillerde_olumsuzluk
Sarılmayı bilir misin? Sahiplenmeyi sahiplendiğinde sadık kalmayı?
Sen bilir misin aşık olmayı?
Bölünebilir misin ikilere üçlere… gerekirse binlere?
Yapabilir misin? Gerçekten sevebilir misin?
“Sevmenin demesi” olmaz. Unutma ya çok seversin bir kere ya da hiç sevmezsin..
Fillerde Şahıs
Fiil kişilerini aldıkları eklerden tespit edebiliriz. Üç tekil,üç de çoğul olmak üzere altı kişi vardır. Her fiil bu şahıslardan birine mutlaka sahiptir. Sadece 3. tekil şahsın eki yoktur. (emir kipi hariç)
Bazı kiplere ait şahıs ekleri
Sarılmayı bilir misin? Sahiplenmeyi sahiplendiğinde sadık kalmayı?
Sen bilir misin aşık olmayı?
Bölünebilir misin ikilere üçlere… gerekirse binlere?
Yapabilir misin? Gerçekten sevebilir misin?
“Sevmenin demesi” olmaz. Unutma ya çok seversin bir kere ya da hiç sevmezsin..
Fiillerde Kip
Türkçede dokuz basit zamanlı çekim (kip) mevcuttur. Bunlardan beşine zaman anlamı içerdikleri için haber kipleri; geri kalan dördüne de dilek kipleri adı verilir.
Haber Kipleri
Zaman anlamı taşırlar. Bunlar beş tanedir:
1. Öğrenilen geçmiş zaman kipi
Anlatılan ya da duyulan geçmiş zaman da denir. Çoğunlukla eylemin bir başkasından duyulduğu anlamını katar.
“Mış, miş, muş, müş” eklerinden uygun olanı kullanılır.
haber_kipi
2. Görülen geçmiş zaman kipi
Di’li geçmiş zaman da denir. Eylemin zamanı daha nettir.
Konuşan kişinin olaya şahit olduğu anlaşılır. “dı, di,du, dü, tı, ti, tu, tü” eklerinden birini alır.
zaman_kipi
3. Şimdiki zaman kipi
Genellikle eylemin hala devam ettiğini belirtir. “yor” veya “makta” ekini alır.
simdiki_zaman_kipi
Ayrıca “makta” eki de bu zaman için kullanılmaktadır.
Git–mekte-y-im, koş-makta-y-ız
Git-mekte-y–di–m, koş-makta-y-dı-m
4. Gelecek zaman kipi
Eylemin gelecekte yapılacağını anlatmak için kullanılır.
“Acak, ecek” ekini alır.
gelecek_zaman_kipi
5. Geniş zaman kipi
Fiilin geçmiş ya da gelecek olmak üzere geniş bir zamana yayıldığını ifade eder. “ar, er, ır, ir, ur, ür, r” veya “ma, maz” eklerinden birini alır.
Genis_zaman_kipi
Sarılmayı bilir misin? Sahiplenmeyi sahiplendiğinde sadık kalmayı?
Sen bilir misin aşık olmayı?
Bölünebilir misin ikilere üçlere… gerekirse binlere?
Yapabilir misin? Gerçekten sevebilir misin?
“Sevmenin demesi” olmaz. Unutma ya çok seversin bir kere ya da hiç sevmezsin..
Dilek Kipleri
Emir, istek, gereklilik, olasılık, şart gibi anlamlar katarlar.
1.Dilek Kipleri
“a, e” ekini alır. İstek anlamı taşır.
istek_kipi
2. Emir kipi
Belirli bir kip eki yoktur. 1.tekil ve 1.çoğul şahıslar için kullanılmaz
Emir_kipi
3.Şart kipi
“Sa, se” şart ekini alır. Eylemin gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu anlatır.
Şart_kipi
4) Gereklilik kipi
“malı, meli” eklerini alır. Gereklilik ya da olasılık anlamı katar.
Gereklilik_kipi
ÖRNEK: Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem, gereklilik kipindedir?
A) Çınar yeşili sundurmamda
Bakmalıyım ayçiçeği tarlasına
B) Akçakavaklar ıslanırken
Örter bizi güz ananın yaprakları
C) İşte duruyor bir çocuk
Mürdüm eriği gözleriyle
D) Bir yüce dağdan bir yüce dağa
Dikmişim ışıklı direklerimi
E) Kırmızı alıç boncuğunu
Alıp dizdim sevginin ipliğine
1992 ÖSS
ÇÖZÜM: A seçeneğindeki “bakmalıyım” sözcüğü gereklilik kip eki olan –meli (–malı) ekini almıştır.
Yanıt A
Sarılmayı bilir misin? Sahiplenmeyi sahiplendiğinde sadık kalmayı?
Sen bilir misin aşık olmayı?
Bölünebilir misin ikilere üçlere… gerekirse binlere?
Yapabilir misin? Gerçekten sevebilir misin?
“Sevmenin demesi” olmaz. Unutma ya çok seversin bir kere ya da hiç sevmezsin..
Kiplerde Zaman (Anlam) kayması
Bir eylem kipinin vermesi gereken anlamın dışında başka bir kipin yerine kullanılmasıdır. Mesela fiil, şimdiki zaman eki alır ama anlamca gelecek zamanı karşılayabilir.
kiplerde_anlam_kaymasi
ÖRNEK: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemin kipinde bir
anlam kayması olmuştur?
A) Pazar günü gelmeye çalışacağım.
B) Sabahları erken kalkmayı sevmiyorum.
C) Yağmur yağdığı için gelememiş.
D) Söz verdi, yarın buraya uğrayacak.
E) İstanbul’a gitmekten vazgeçmişler.
1994 ÖSS
ÇÖZÜM:
B seçeneğindeki “sevmiyorum” eylemi Şimdiki zamanda çekimlense de, eylemin geniş zamanda anlatıldığı anlaşılıyor.
Yanıt B
Sarılmayı bilir misin? Sahiplenmeyi sahiplendiğinde sadık kalmayı?
Sen bilir misin aşık olmayı?
Bölünebilir misin ikilere üçlere… gerekirse binlere?
Yapabilir misin? Gerçekten sevebilir misin?
“Sevmenin demesi” olmaz. Unutma ya çok seversin bir kere ya da hiç sevmezsin..
Fiil (Ek Eylem)
Önceleri ayrı bir sözcük iken zamanla değişime uğrayarak eke dönüşmüştür. Hem ayrı hem bitişik yazılabilirler.
Ek fiilin iki temel görevi vardır. İlk görevi isimlere gelerek onları cümle içinde yüklem yapmak; İkinci görevi de daha önce görmüş olduğumuz gibi fiil kiplerine gelerek birleşik zamanlı fiil yapmaktır.
Ek-eylem ekleri ismi yüklem yapar(şart hariç)
ek_eylem
NOT: Ekeylemin olumsuzu DEĞİL sozcuğu ile yapılır.
Ek-fiilin dört zamanı vardır:
1. Ek – eylemin geniş zamanı
Ek – eylemin geniş zamanında isimlere “DIR” eki gelir, ancak çoğunlukla hiçbir ek bulunmaz. Bu zaman, fiillerde birleşik zaman yapmaz.
ek_eylem_zamanlari
2. Ek-eylemin hikayesi
Ek-eylemin “İDİ” (dı, di) şekline hikaye denir. Kip eki olan”‘dı,di” ile karıştırmamak gerekir. Hem isme gelir hem de fiillerde kiplerden sonra gelir.
ek_eylemin_hikayesi
3. Ek-eylemin rivayeti
Ada “MİŞ” (imiş) eki getirilerek sağlanır.
Ek_eylemin_rivayeti
4. Ek-eylemin şartı
“İSE” (sa,se eki) isimlere ve fiillere genellikle koşul anlamı katar. Çoğunlukla yüklem olmaz. Fiillerde diğerleri gibi birleşik zaman yapar.
ek_eylemin_şartı
NOT: Ek eylemin birleşik zamanı da olabilir. İşçi idiysem, başarılı idiysek…
FİİLErde Yapı
Fiiller basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üçe ayrılır:
1. Basit Fiiller
Herhangi bir yapım eki almamış eylemler bu gruba girer.
basit_fiil
2. Türemiş Fiiller
Yapım eki alarak bir başka eylemden ya da bir addan türemiş sözcüklerdir
türemiş_fiil
3. Birleşik Fiiller
En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşmuş fiillerdir. Bitişik ya da ayrı yazılabilirler. Kendi içinde üçe ayrılırlar:
bilesik_fiiller
a. Kurallı birleşik eylemler
Türkçe kökenli iki eylemin bir araya gelmesiyle meydana gelmişlerdir. Bu fiiller de kendi içinde yeterlik, sürerlik, tezlik ve yaklaşma olmak üzere dörde ayrılır:
1. Yeterlik
“(A)BİL” fiili ile birleşen diğer fiiller bu tip birleşik fiil oluştururlar. Olumsuzunda “ebil” “(A)MA, (E)ME” şekline dönüşür. Bir işi yapmaya gücü yetme ya da olasılık anlamı katar.
yeterlilik_eylemi
2. Sürerlik
“(A)KAL, (A)DUR, (A)GEL, (A)KOY, (A)GÖR” fiilleri diğer fiillerle birleşince sürerlik anlamı katarlar. Eylemin belli bir süre devam ettiğini anlatırlar.
Sürerlik
3. Tezlik
“(I)VER” fiili eklendiği fiillerle tezlik birleşik fiilini oluşturur.Olumsuzu da bulunur. Yapılan işin önemsizliğini vurgulamaya yarar.
Tezlik
4. Yaklaşma
“(A)YAZ” fiili ile yapılır. Tehlikeye yaklaşma anlamı katar.
yaklasma_eylemi
Eylemsi ve eylemin birleşiminden oluşan bir grup kurallı birleşik fiil daha vardır. Bunlar ayrı yazılır. Bu fiiller şunlardır:
Göresi geldi, dans edesi geldi,
Çalışacağı tuttu, geleceği tuttu,
Yapmış bulunduk, vurmuş bulundu.
Duymazlıktan geldi, duymamazlıktan geldi
Dolup taştı, silip süpürüyor,
Çakılıp kaldı, şaşıp kaldı.
Çalışacak oldu, görecek oldu.
Duymuş ol, bilmiş olun, görmemiş ol.
b. Yardımcı birleşik eylemler
Çoğu kez bir isimle “ET-, OL-, EYLE-, KIL-, BUYUR-.YAP yardımcı fiillerinin birleşmesinden meydana gelirler.Bu birleşme esnasında ses düşmesi ya da türemesi olursa bitişik, aksi halde ayrı yazılırlar.
yardimci_bilesik_eylem
NOT: “Et- ,ol-” kelimeleri bazen tek başlarına bir anlam ifade edebilirler. Böyle durumlarda yardımcı eylemolmaktan çıkarlar.“Ol–” eylemi aşağıdaki anlamları verdiğinde yardımcı eylem
olmaktan çıkar:
a) Bulunmak: Saat üçte mutlaka evde ol.
b) Olgunlaşmak: Ağaçtan kopardığı armut henüz olmamıştı.
c) Gerçekleşmek: Üç yıl önce burada büyük bir deprem oldu.
d) Doğmak: Mehmet’in bir oğlu olmuş.
e) Uygun düşmek: Bu sehpa buraya hiç mi hiç olmadı.
“Et–” fiili aşağıdaki anlamlara gelince yardımcı eylem olmaz.
a) Değerinde olmak: Bu ev en fazla bir milyon eder.
b) Çektirmek: Bu yaramaz çocuk bize neler etti.
c) Mahrum bırakmak: Bu çocuk beni aklımdan edecek.
c. Kaynaşmış birleşik eylemler
Bu tip fiillere deyimleşmiş birleşik fiiller de denir. Bir isim ve bir fiilden oluşurlar. Birkaç istisna dışında ayrı yazılırlar.
kaynasmis_bilesik_eylemler
NOT: Kurallı birleşik eylemde kullanılan kalıplar, diğer birleşik eylemlerin üzerine de gelebilir. Bu durumda fiil iki kez birleşmiş olur.
Teşekkür ede-bilirsin
Kabul ede-bilirsin
Eylem Çatısı
Eylem çatısı, eylemin bazı fiilden fiil yapma eklerini alarak farklı anlamlara gelecek şekilde kullanılmasıdır. Çatı, sadece yüklemi fiil olan sözcüklerde aranır. Yüklem ek fiil almış bir ad ise orada çatı aranmaz.
Eylemde çatı, öznesine ve nesnesine göre ele alınır.
Öznesine göre: etken, edilgen, dönüşlü, işteş; nesnesine göre de geçişli, geçişsiz, oldurgan ve ettirgen olur.
Çatı sorularını yanıtlarken önce fiilin aldığı çatı ekine, daha sonra da cümlenin anlamına bakılır.
A. Öznesine göre (Özne – yüklem ilişkisine göre)
ozne_yuklem_iliskisi
Öznesine göre fiiller dörde ayrılır:
1. Etken çatılı fiiller
Eylem edilgen,dönüşlü ve işteş eklerini “Ş,L,N” almaz.
Başka ekler alabilir. Cümlede eylemi yapan bir özne mevcuttur.
Cemil dün yolda para buldu.
Şakir kardeşini çok severdi.
2. Edilgen çatılı fiiller
Eylem “ıL,ıN” edilgenlik eki alır. Cümlede gerçek özne ortadan kalkar, yerini sözde özneye bırakır. Cümleye başkası tarafından yapılma anlamı katar.
Para az önce bulundu.
Şakir’in kardeşi çok sevilir.
Olay ona da bildirildi.
Bazı geçişsiz eylemler edilgen yapıldıklarında cümlede hiçbir şekilde özne bulunmaz.
Yarın akşam yola çıkılacak.
Önümüzdeki hafta Adana’ya gidilecek.
3. Dönüşlü çatılı fiiller
Eylem yine “ıL, ıN” eklerinden birini alır. Fakat bu sefer gerçek özne ortadan kalkmaz. Özne eylemi kendi kendine yapar.
Cemil dünkü toplantıda da bulundu.
Şakir de bu duruma çok sevinmiş.
Akşamki yemek için her yer süslendi.
NOT:Sorularda dönüşlü ve edilgen ayrımı sık sık sorulur. Bu tip sorularda ekin kattığı anlama bakmak gerekir.
4. İşteş çatılı fiiller
Fiil “Ş, LAŞ” eklerinden birini alır. Cümlede eylemi karşılıklı yapma ya da birlikte yapma anlamı katar. Gerçek özne yine vardır.
karşılıklı işteşlik
Mahmut arkadaşıyla buluştu.
İki şair, ustaca atıştılar.
birlikte işteşlik
Yolcular durakta bekleşiyorlar.
Bekçiyi görünce kaçıştılar.
NOT: -Ş ve LAŞ eki alan fiillerin bazıları oluş ve değişim belirtir, bir kısmı da kalıplaşmıştır. Bu fiiller işteş değildir.
Çocuk gitgide iyileşiyor. / Gemi uzaklaştı.
Elbise üzerime yapıştı. / Yeni işine alıştı.
Yalnızca ettirgenlik, oldurganlık ve olumsuzluk eki
alan fiiller de öznesine göre etken çatılı olarak değerlendirilir.
Binayı güzelce boyattılar.
Yaptığı esprilerle herkesi çok güldürdü.
Gece hiç televizyon seyretmedim.
NOT: Dönüşlü ve işteş eylemler de gerçek özne barındırdığı için etken çatılı kabul edilebilir.
ÖRNEK: “Arkadaşınız bir gün önce otelden ayrıldı.” cümlesinde görülen özne – yüklem ilişkisi aşağıdaki cümlelerin hangisinde vardır?
A) Lokantada isteğiniz yerler ayrıldı.
B) Kendi isteğiyle emekliye ayrıldı.
C) Yıllık kardan payınıza düşen para ayrıldı.
D) Fırtınada ağacın dalı gövdesinden ayrıldı.
E) Yol, ırmağın kıyısında ikiye ayrıldı.
1982 ÖSS
ÇÖZÜM: Verilen cümlede işi yapan (arkadaşınız) yapılan eylemden (ayrılmak) etkilenendir. Dolayısıyla cümlenin özne yüklem ilişkisi bakımından çatı özelliği dönüşlülüktür. Aynı
dürüm, B seçeneğinde verilen cümle için de geçerlidir.
Yanıt B
B. Nesnesine göre (Nesne – yüklem ilişkisine göre)
nesnesine_göre_çati
Türkçede, bazı eylemlerin kullanıldığı cümlelerde nesne bulunmaz, diğer bir grup fiilin kullanıldığı cümlede ise nesne olabilir. Eylemin nesnesine göre çatısı, bu durumu buldurmaya yöneliktir.
Fiiller nesnesine göre dörde ayrılır: geçişli, geçişsiz, ettirgen, oldurgan.
Nesnesine göre eylem çatısı sorulduğunda söz konusu eylemin nesne alıp alamayacağına bakmak gerekir. Eğer fiil nesne alabiliyorsa geçişli; alamıyorsa geçişsizdir. Geçişli fiile “T,R,TIR” ekleri getirilirse fiil ettirgen olur. Aynı ekler geçişsiz fiile getirilirse, fiil oldurgan olur.
1. Geçişli fiiller
Nesne alabilen tüm eylemler geçişlidir. Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamak için özneye “ne, neyi” gibi sorular sorabiliriz. Ya da “onu” ifadesini getirerek de fiilin geçişli olup olmadığını anlayabiliriz.
Akşama kadar kitap okudu. (onu okudu – nesne var)
Etrafı hızlıca topladı. (onu topladı – nesne var)
Not: Daha önce görmüş olduğumuz kılış eylemleri geçişli eylemlerdir.
Not: Geçişli eylemlerin bulunduğu cümlelerde nesne yer almak zorunda değildir..
Örnek
Bir saattir burada bekliyorum. (nesne yok)
Daha önce de söylemiştim.
2. Geçişsiz fiiller
Nesne alamayan durum ve oluş eylemleri bu gruba girer.
Akşamleyin eve gidiyorum. (nesne yok)
Sen ne zaman geleceksin? (nesne yok)
3. Oldurgan fiiller
Geçişsiz bir eyleme yapım eki olan “T, R, TIR” eklerinden biri getirilirse bu fiiller geçişli hale döner. Geçişsizken geçişli yapılan bu tür fiillere oldurgan çatılı fiil denir.
Bir başına üç çocuk büyü-t-üyordu.
Yaptığı esprilerle hepimizi gül-dür-dü.
Galiba vapuru kaç-ır-dı.
4. Ettirgen fiiller
Geçişli eylemlere “T, R, TIR” ekleri gelirse, bu fiillerin geçişlilik derecesi artar. Ettirgen fiiller, çoğunlukla eylemi bir başkasına yaptırma anlamı katarlar.
Son derste öğrencilerine şiir oku-t-tu.
İçe yeni başlayan arkadaşına çevreyi gez-dir-di.
Yatmadan önce bebeğe şurup iç-ir-eceksin.
Not: Oldurgan ve ettirgen fiilleri birbirinden ayırırken aldıkları “T, R, TIR” ekleri çıkarılır ve geride kalan kısmın geçişli olup olmadığına bakılır.
