İsim (Ad)
Adlar, dilde soyut veya somut tüm varlıkları ve kavramları karşılayan, onları işaret eden sözcüklerdir.
Adlar cümle içinde bağımsız düşünülebilen, niteleme özelliği olmayan bir sözcük türüdür.
Adlar yalın halde bulunabildikleri gibi iyelik, hal, çokluk ve tamlama eklerini almış şekilde de bulunabilirler.
Örnek
Okyanustan gelen dev dalgalar, sahilde güneşlenen insanları habersiz yakaladı.
isim
Bir ismin birden fazla özelliği olabilir. Bu özellikler değişik şekillerde ele alınabilir.
Varlıkları Sayısına Göre
Tekil İsim
Çoğul eki almamış tür adlarıdır. Burada kastedilen tür adlarıdır. Özel isimlerde tekillik – çoğulluk aranmaz. Ders, dost, mutluluk vb.
Çoğul İsim
Çokluk eki almış tür isimleridir. Kitaplar, dersler, dostlar vb.
Topluluk İsimleri
Çokluk eki almadığı halde birden fazla varlığı kapsayan isimlerdir. Sürü, heyet, takım, demet vb.
NOT: Topluluk adları da çokluk eki alabilir. O zaman birden fazla topluluğa işaret ederler. Sürüler ordular sınışar vb.
Varlıkların Oluşuna Göre
Somut İsim
Duyularla (görme, işitme, dokunma, tatma, koklama) ve bilimsel gereçlerle varlığı algılanabilen isimlerdir. Varlıkları bilimsel olarak da kanıtlanabilir. Bakteri, telefon, tuz, hava, gölge, ses, siyah, at, elektrik, çiçek vb.
Soyut İsim
Duyularla algılanamadığı için varlığı zihinde tasarlanan adlardır. Düşünce, cesaret, umut, yetenek, akıl, pişmanlık, mutluluk vb
NOT:Somut anlamlı bazı sözcükler mecazi anlam kazanırken soyutlaşabilir. Bu adamın da havasından geçilmiyor.
Varlıkların Verilişine Göre
Özel İsim
Evrende sadece bir varlığı karşılayan kelimelerdir.
ozel_isim
Cins İsim
Aynı özelliklere sahip birden çok varlığı karşılayan adlardır.
cins_isim
Adlaşmış Sıfat
Adlaşmış sıfatlar sıfatın isme dönüşmüş şekilleridir.
Yaşlılar, güzellerimiz, gençler, kötüler, çalışanlar, yakınlarını vb.
Eylem Adları (isim-fiil, mastar)
Fiillerin mastar eklerini (mak, ma, ış) almış şekilleri de birer isimdir.
Bunlar eylemlerin adı olmuştur.
Anlamak, görüşme, görünüş,
Atışmak, yaklaşma, bulunuş…
Yansımalı adlar
Yansıma sözcüklerden türeyen isimlerdir.
Hışırtı, patırtı, gürültü, tıkırtı
İsmin Hâlleri
Adların aldığı çeşitli ekler onlara bazı anlamlar yükler. Bu eklere ismin hal ekleri adı verilir. İsmin beş hali vardır: yalın hal, belirtme hali, yönelme hali, bulunma hali ve ayrılma hali.
Yalın Hâl
Adın durum eki almamış şeklidir. Fakat hâl eki dışında iyelik, tamlama ya da çokluk eki almış olmaları ismin yalınlığını bozmaz.
Kasabadaki evin bütün kapıları kırılmıştı.
Bireylerle kurduğun ilişkilerde dikkatli ve hoşgörülü davranmalısın.
Belirtme Hâli (yükleme hâli, i hâli)
İsim dar ünlülerden (ı,i,u,ü) birini almışsa ve aitlik bildirmiyorsa bu haldedir. Sesli harşe biten bir ada geldiğinde araya “y” kaynaştırma harfi girer. İsmin bu hâl ekini alan sözcük basit cümlelerde genellikle belirtili nesne görevindedir.
Öğretmen, getirdiği kitab-ı açtı. (neyi)
Çocukcağız elma-y-ı afiyetle yedi. (neyi)
NOT: İsmin i hâli ile iyelik 3. kişi eki olan “i” yi karıştırmamak gerekir. İyelik eki aitlik belirtir. Hâl eki alan sözcüğün ise kime ait olduğu belirsizdir.
Kitab-ı yere düştü. (onun kitabı – iyelik)
Elma-s-ı kıpkırmızıydı. (onun elması – iyelik)
Yönelme Hâli (yaklaşma hâli, e hâli)
Adlar “a,e” eklerini aldıklarında bu hale geçerler ve yönelme bildirirler. İsmin bu hali basit cümlelerde genellikle dolaylı tümleçte yer alır. Bazen zarf tümlecinde de yer alabilir.
Birazdan okul-a gidiyorum. (nereye – okula)
Gelirken ban-a gazete getir. (kime – bana)
Sınıfı geçmeye uğraşıyor. (neye – geçmeye)
Bulunma Hâli (de hâli)
Adın “da, de, ta, te” hal eklerini almış şeklidir. Basit cümlelerde zarf tümleci ve dolaylı tümleç görevini üstlenir. Bir yerde bulunma anlamı katar.
Saat dört-te beni iş-te bulacaksın. (nerede-evde)
Otobüs-te pek yolcu yoktu. (kaçta-üçte)
Bu eki “de” bağlacı ve sıfat yapan “da, de” eki ile karıştırmamak gerekir.
Çok sözde çok yalan olur. (hal eki)
Sözde soykırım reddedildi. (sıfat yapım eki)
Bana söz de vermişti. (de bağlacı)
Ayrılma Hâli (çıkma hâli, den hâli)
İsimler “dan, den, tan, ten” eklerini alırsa ayrılma bildirir ve genellikle basit cümlelerde dolaylı tümleç olurlar.
Bahçe-den kiraz topladık (nereden-bahçeden)
Çocuk-tan alın haberi. (kimden-çocuktan)
Bu hal ekini yapım eki olan “den, dan” ekiyle karıştırmamak gerekir. Yapım eki olan şekli sıfat ve zarf yapar.
Sudan sebeplerle kavga çıkardı. (sıfat)
Sıkıntıdan saatlerce kıvrandı. (zarf)
Kitaptan birkaç öykü okudu. (isim)
NOT: Hâl ekleri diğer çekim ekleriyle birlikte bulunabilirler. Bu durumda iyelik ve çokluk ekinden sonra; ek-fiil eklerinden önce gelirler.
ayrilma_hali
Araba-lar-ım-da-y-dı: Hâl eki ek eylem ekinden önce gelmiştir. Bazen kendilerinden sonra “lık, ki” gibi yapım ekleri de gelebilir.
hal_eki
Sarılmayı bilir misin? Sahiplenmeyi sahiplendiğinde sadık kalmayı?
Sen bilir misin aşık olmayı?
Bölünebilir misin ikilere üçlere… gerekirse binlere?
Yapabilir misin? Gerçekten sevebilir misin?
“Sevmenin demesi” olmaz. Unutma ya çok seversin bir kere ya da hiç sevmezsin..
rde Küçültme
“cik, ceğiz, cek” ekleri çoğu isme küçültme anlamı katar. Minicik, adacık, ağaççık vb.
Bu ekler bazen azımsama, küçümseme, sevgi, alay, acıma gibi anlamlar da katabilir.
Üç milyoncuk, insancık, babacığım, patroncuk, zavallıcık, vb.
“Cik” eki alan bazı sözcükler kalıplaştıkları için küçültme kabul edilmez.
Çınarcık, ovacık vb (yer ismi yapmış) Gelincik, tomurcuk
NOT: İsimlerde küçültme sorularının çeldiricisi sıfatlardaki küçültmelerdir. Bu tip sorularda kelimenin isim mi sıfat mı olduğuna bakmak gerekir.
Alçacık bir yere çıktık. (sıfat)
Sevimli kedicik sokakta kalmış. (isim)
İsimlerde Yapı
Öteki sözcükler gibi isimler de yapısına göre basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üçe ayrılırlar.
a. Basit isimler
İsimler, herhangi bir yapım eki almamışsa, basit olarak kabul edilirler.
Basit_isimler
b. Türemiş isimler
Bir isim ya da fiilin yapım eki alarak isme dönüşmüş şeklidir. Türemiş isimler hem fiilden hem de başka bir isimden türemiş olabilirler.
turemis_isimler
c. Birleşik isimler
İki ya da daha çok sözcüğün birleşerek yeni bir isim meydana getirmiş şeklidir. Birleşik isimler değişik şekillerde oluşabilir.
bilesik_isimler
Birleşik adlarda sözcükler birleşirken anlam değişmeleri olabilir. Bu değişmeler birkaç şekilde olur:
a. Birleşen sözcüklerden ilki anlamını yitirebilir.
Çörekotu, anaokulu, başçavuş…
b. Birleşen sözcüklerden ikincisi anlamını yitirebilir:
Kafatası, yılbaşı, gerçeküstü…
c. Her iki sözcük de anlamını yitirebilir.
Aslanağzı, dilberdudağı, ezogelin…
d. Her iki sözcük de anlamını koruyabilir. Bu tip sözcükler
genelde ayrı yazılır:
Vurkaç, yarımada, yurtsever…
Tamlamalar iki sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kavramı anlatmasıdır. İki tür tamlama vardır: İsim tamlaması ve sıfat tamlaması.
Hem isim tamlamaları hem de sıfat tamlamaları tamlayan ve tamlanandan oluşur. İlk sözcüğe tamlayan, ikinci sözcüğe de tamlanan denir.
Ad tamlamasında iki (üç, dört) isim vardır. Bu isimler birbirlerine bir zincirin halkaları gibi bağlanırlar.
Sınıfın tahtasının rengi Sıfat tamlamasında ise sıfat ve isim bulunur. Sıfat ismin özelliklerini belirtir. Her sıfat aynı zamanda bir sıfat tamlaması olur.İsim Tamlaması
En az iki ismin birbirlerine bağlanmasıdır. Bazen bu isimlerin yerine zamirler de kullanılabilir.
fiunun şurası, neyin nesi
Ad tamlamaları tamlayan ve tamlanandan oluşur.
Tamlanan genellikle iyelik eki alır. İsim tamlamaları kendi içinde dörde ayrılır:1. Belirtili isim tamlaması
Tamlayan da tamlanan da ek almıştır. İki sözcük arasında aitlik ilişkisi kurulmuştur.
Belirtili_isim_tamlamasi
isim_tamlamasi_001
2. Belirtisiz isim tamlaması
Tamlayan sözcüğün ek almadığı, tamlananın iyelik eki aldığı isim tamlaması türüdür.
Belirtisiz_isim_tamlamasi
Belirtisiz isim tamlamasında tamlayanla tamlanan arasında çeşitli anlam ilişkileri bulunur:
a. Tamlayan tamlananın türünü belirtebilir.
Kömür sobası…
b. Tamlayan tamlananın nedenini belirtebilir:
Kaybetme korkusu…
c. Tamlayan tamlananın neyden yapıldığını belirtebilir:
Pamuk ipliği…
d. Tamlayan tamlananın neye benzediğini belirtebilir:
Sigara böreği…
e. Tamlayanla tamlanan birleşip dolaylama yapabilir:
Medeniyet yuları…
f. Her iki sözcük çıkış yeri ilişkisi kurabilir:
Amasya elması…
g. Meslek ismi yapabilirler:
Tarım işçisi
h. Bir nesnenin parçasını belirtebilirler:
Gömlek yakası, saat kadranı…
i. Yer ismi yapabilirler:
Konya Ovası
j. Kurum adı yapabilir:
Edebiyat fakültesi
k. Tamlananın ne işe yaradığını belirtir:
Temizlik bezi
3. Zincirleme isim tamlaması
İkiden fazla ismin oluşturduğu gruplardır. Çeşitli şekillerde karşımıza gelebilir:
Zincirleme_isim_tamlamasi
Bu tür tamlamalarda da belirtili isim tamlamalarında gördüğümüz özelikler bulunur.
4. Takısız isim tamlaması
Ne tamlayan ne tamlanan ekinin bulunduğu isim tamlamasıdır.
Adana kebap, İstanbul Park, Kütahya porselen, Karanfil Sokak, tas kebap, tavuk döner…
İsim Tamlamaları ile İlgili Ayrıntılar
_İsim_Tamlamalari_ile_İlgili_Ayrintilar
isim_tamlamalari
isim_tamlamasi_
İsim Tamlamaları ile İlgili Ayrıntılar
Bilim ve sanat camiası Tamlayanı düşmüş isim tamlaması Tamlanan eki alan ancak bir isim tamlamasına dahil olmayan tüm sözcükler aynı zamanda tamlayanı düşmüş birer isim tamlaması olurlar. Fakat sorularda isim tamlaması olarak değil de kendi adıyla sorulurlar.
tamlayani_düşmüş_isim_tamlamasi
Babası ona araba almış. (onun babası)
Tamlananı düşmüş isim tamlaması Kimi isim tamlamalarında tamlanan söylenmeyip onun yerine “ki” eki kullanılmaktadır. Bu sözcüklere tamlananı düşmüş isim tamlaması veya ilgi zamiri denmektedir.
tamlama
Bu tip sözcüklerin açılımı da isim tamlamasını verir. Benzer bazı sözcüklerin açılımı ise sıfat tamlamasını verir.
Bunlar tamlananı düşmüş isim tamlaması değil, adlaşmış sıfattır.
Karşıdaki: (adlaşmış sıfat) karşıdaki ev
Duvardakiler: (adlaşmış sıfat) duvardaki resimler
Ayrıca konuşmalarda da tamlanan düşebilir.
-Bu ev kimin?
-Alinin.
Zamir (Adıl)
Adların yerine kullanılan kelimelerdir. Her yönüyle isim özelliği gösterir. İsimlerden tek farkı karşıladığı varlığı net olarak belirtmemeleridir.
Zamirler adın tüm özelliklerini gösterirler. Adlar gibi hal, iyelik, çokluk ve tamlama eklerini alabilir; ad tamlaması yapabilirler.
Zamirlerin başlıca çeldiricisi sıfatlardır. Zamirlerdeki birçok tür sıfatlarda da vardır. Unutmamak gerekir ki sıfatlar tamlama şeklinde bulunur ve çekim eki almaz.
Zamirler ise hem tek başlarına bulunur, hem de çekim eklerini alabilir.
Zamirler dörde ayrılır:
1. Şahıs Zamirleri
Kişi isimleri yerine kullanılan zamirlerdir. Diğerleri gibi çekim eklerini alabilirler
Kendi sözcüğü, “dönüşlülük zamiri” olarak da adlandırılır. Pekiştirme amaçlı kullanılabildiği gibi zarf göreviyle de kullanılabilir.
Bu yemeği ben kendim yaptım. (pekiştirme)
Her şey kendiliğinden oluverdi. (zarf)
2. İşaret Zamirleri
İnsan dışında kalan canlı ve cansız varlıkların yerini tutar. İşaret sıfatlarıyla karıştırmamak gerekir
3. Belgisiz Zamirler
Bilinen bir kişiyi kastetmeyen zamirlerdir. Bunları da belgisiz sıfatlarla karıştırmamalıyız
4. Soru Zamirleri
Kimi soru sözcükleri cevap olarak zamiri ve ismi verir.Bunlara soru zamiri denir. Bu sözcüklerin yerine isim ya da zamir getirilebilir
Zamirlerle İlgili Ayrıntılar
Tamlanan eki alan isimler, hem tamlayanı düşmüş isim tamlaması hem de iyelik zamiri olarak kabul edilmektedir.
Tamlayan + ki eki (ınki, inki) alan isimlerse hem tamlananı düşmüş isim tamlaması hem de ilgi zamiri olarak adlandırılmaktadır. Bunlar ek halindeki zamirler şeklinde sorulmaktadır. Özellikle sorulmadıkları sürece dikkate alınmazlar.
Zamirler çoğunlukla basit ve birleşik yapıda bulunmaktadır. Türemiş yapılı zamir örneği pek yoktur. Yalnız bazı sözcükler (başkası kimsecikler gibi) türemiş zamir kabul edilmektedir. “Falan filan” gibi bazı ifadeler ise öbekleşmiş zamirdir.
Zamir olan bazı kelimelerden türeyen sözcükler zamir olmaktan çıkıp başka türlere geçmiştir.
Zamirler deyim içinde kullanılabilir: kendi kazdığı kuyuya düşmek, kendi yağıyla kavrulmak vb.
Bazı zamirler “ca” ekini alarak zarflaşabilir. (bence,kendince)
Zamirlerle adlaşmış sıfatlar birbirine çok yakın iki türdür. Belli başlı sözcükler zamir kabul edilir.
Öte yandan adlaşmış sıfatlar, daha çok niteleme sıfatlarından meydana gelmektedir.
ÖRNEK: Kimi zamirler, özneyi pekiştirerek belirtirler. Bunlar tek başlarına asıl şahıs zamirlerinin yerini tutabildikleri gibi, onlarla birlikte de kullanılabilirler.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu açıklamaya uygun bir zamir vardır?
A) Doğrusu, onun sözüne pek kulak asmadım.
B) Bence, alınan sonuç pek de olumlu değildi.
C) Bu elbiseyi ben kendim diktim.
D) İşittiklerimiz bunları doğrular nitelikteydi.
E) Ahmet o yaz, tatilini bizde geçirecekti.
1989 ÖSS
ÇÖZÜM: C’ de “kendim” sözcüğü dönüşlülük zamiri olarak “ben” zamiri ile birlikte pekiştirme amaçlı kullanılmıştır.
Yanıt C
ÖRNEK: “Bu” sözcüğü aşağıdaki dizelerin hangisinde tür bakımından ötekilerden farklıdır?
A) Kolay değil bu dünyadan ayrılmak.
B) “Bu taşındır” diyerek Kâbe’yi diksem başına.
C) Bu eller miydi resimleri tutarken uyuyan.
D) Gönlüm bu sevincin heyecanıyla kanatlı.
E) Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.
1993 ÖSS
ÇÖZÜM: A, C, D ve E seçeneklerindeki “bu” sözcükleri sıfattır. Aynı sözcük B’ de zamir görevinde kullanılmıştır.
Yanıt B
News
