MODERN TÜRK HARİTACILIĞININ BAŞLAMASI (1895)85)
1880 yılında Genelkurmayın yeni örgütlenmesinde beş şube kurularak bunlardan 5 şubeye harita ve fen işleri verilmiştir Ancak 33 yıl saltanat süren padişah II Abdülhamid’in zamanında bu konuda fazla bir atılım yapılamamıştır
1883 de Ordunun yeniden örgütlenmesi için getirilen Colmar Baron von GOLTZ (1843-1916), paşa ünvanı verilen (Golç Paşa) ve Genelkurmay 2 Başkanlığına atanan bu Prusya subayı ilk olarak ülkenin harita eksikliğini görerek çıkarttığı bir buyruk ile bu önemli işi 5 şubenin sorumluluğuna verdirerek Rumeli ve Batı Anadolu haritalarını yaptırmağa çalıştı Ancak bu konuda sağlıklı bir çalışma yapılamadı Sadece 1888-1895 yılları arasında İstanbul kenti ve Karadeniz Boğazı’nın 1:100 000 ölçekli haritası yapıldı Bunun dışında bu şube Rusların 1877 seferinde istikşaf yoluyla yaptıkları 1:210 000 ölçekli Trakya haritası kopya edilerek ve Avusturyalıların yaptığı Batı Rumeli’nin 1:300 000 ölçekli haritaları enlem ve boylam çizgilerine bakılmaksızın pantografla 1:210 000 ölçeğine çevirerek Rus haritaları ile birleştirmişlerdir
Bundan sonra arazide yapılan sağlıksız bütünleme ile ortaya hiç bir işe yarayamayan bir harita çıkmıştır86) 1890-94 arasında Paris’te jeodezi öğrenimi yapan Mehmet Şevki ÖLÇER (1866-1927) ve kurmay Yzb HAKKI ve daha sonra 1892 de gönderilen Harp Okulu öğretmenlerinden Kurmay yarbay RIZA Paris’teki jeodezi öğreniminden sonra bu üç subay özel bir işlemle Nice yakınındki Alpler’de I ve II derece nirengi çalışmaları yaparak Paris’te bu ölçülerin değerlendirilmesini öğrenmişler ve daha sonra Mont Souris gözlemevinde enlem, boylam ve azimut ölçü ve hesaplarını görmüşlerdir 1894 te İstanbul’a dönüşte Genelkurmay’a bağlı harita komisyonunda çalışan bu elemanlardan kurmay Yrb RIZA, tekrar Paris’e gönderilerek Gautier (Gotye) fabrikasından üç adet semt dairesi ve altı teodolit satınalarak dönmüştür Harita komisyonuna Fransa’dan bazı astronomik ve jeodezik aletlerle birlikte Fransa coğrafya dairesinden topçu birliği başkanı ve dünyanın çeşitli yerlerindeki çok sayıda sarkaç ile gravite ölçüleri yapmış yarbay DEFFORGES (1852-1915), tuğgeneral rütbesi ile (Deforj Paşa) harita komisyonu başkanlığına getirilmiştir Yine kendisi ile gelen yüzbaşı BARİSİEN ise yarbay rütbesi ile topografya öğretmenliğine getirilmiştirSözleşmeli olarak getirilen bu elemanlar Türkiye’ye gelirken bazı teodolit, sarkaç ve kronometre gibi aletleri Fransa coğrafya dairesinden ödünç alarak getirmişlerdir
1895 yılında Türk subayları ve Fransız harita uzmanları ile oluşan bu Taksim-i Arazi (Jeodezi) komisyonu baz ve nirengi esaslarına dayalı modern anlamda bir harita yapımına başlamak üzere teşkilatlanmaları nedeniyle 1895 yılı hesaba dayalı modern Türk haritacılığının başlangıç noktası olarak kabul edilmiştir
Her ne kadar 1932 -1941 arasında Harita genel müdürü yardımcısı olan ve Türk haritacılık tarihi ile ilgili iki kitap ve birçok makale yazmış General Abdurrahman AYGÜN (1878-1943) Türk haritacılığının 1909 başladığını söylemekte ise de bu öneri pek benimsenmemiştir 87)
İlk modern harita çalışmalarına Vardar havzasında Fransızlar tarafından Türk subaylarının da beraberliğinde ufak bir arazi parçasının kadastrosu yapılarak başlanmıştır Bir yıl sonra da 1896 Mayıs ayında da Eskişehir’de 723552 m lik bir baz ölçülerek ve bir noktada enlem, azimut tayini ve sarkaçla yerçekimi ölçülerek bu baza dayalı 1:50 000 ölçeğinde Eskişehir ve Ağapınar paftalarının nirengisi ve topografik bütünlemesi yapılmış, ayrıca 1:10 000 ölçekli Eskişehir planı meydana getirilmiştir (şekil-31) Hesaplamalar büyük eksen uzunluğu 6378253 m basıklığı 1/29346 olan İngiliz albaylarından CLARK tarafından hesaplanan 1880 elipsoidi üzerinde yapılmıştır Komisyonun 1897 yılı ve daha sonraki çalışmaları II Abdülhamid yönetiminin kuşkulu tutumu yüzünden ekipteki yabancılar tekrar görevlendirilmeyerek ülkelerine dönmüşler ve çalışmalar yapılamamıştır
1900 yılında İSMET KAPTAN komutasındaki “Heybetnüma” korveti ile Aliağa ve İzmir limanlarının hidrografik haritaları ve İzmir’in 1:500 ölçekli kent planı yapılmıştır 1900 ve 1901 yıllarında İngiltere’de bakır üzerine grave (kazıma) öğrenmek üzere deniz subayları gönderilmiş, dönüşlerinde 1881 yılında kurulmuş olan Kasımpaşa’daki Deniz Matbaasında kurulan bir kazıma kısmında İngiliz haritalarını Osmanlıcaya çevirerek basmışlardır 1903 de Deniz subayı RAHMİ Beyin kumandasında Basra Körfezi’nin hidrografik haritası yapılmıştır 1909 yılına kadar Türk hidrografi çalışmaları Genelkurmayın 5dairesi tarafından yürütülmüş ve bu tarihte bu bölüme “Mesaha-i Bahriye ve Seyrisefain”(Deniz ve gemi trafiği Ölçmeleri) adı verilmiştir 1909 da Deniz haritalarının yapılması için bir şube kurulmuş, bu şube 1911 de genelkurmay başkanlığına bağlanmıştır 1914 yılında bazı subaylarla takviye edilen bu şubeye Beyrut ve Galata yatları ölçü gemisi olarak verilmiştir 1911 yılında deniz matbaası ve yayınevi idaresi ile zaman tayini görevlerini de üstlenen Türk hidrografi teşkilatı, görevini Genelkurmay 8 şubesi olarak sürdürmüştür 1928 yılında 7 şube olan Deniz şubesi Harita Genel Müdürlüğüne bağlanmıştır İsmi 1943 yılında “Hidrografi Şubesi ” olarak değiştirilmiş 1949 yılında ise Deniz kuvvetlerine bağlı “Hidrografi Dairesi” olarak yeniden düzenlenmiştir 1950 yılında dairenin görev alanı genişletilerek ismi de “Seyir ve Hidrografi Dairesi Başkanlığı” adını almış en sonra da “Seyir hidrografi ve Oşinografi Dairesi” ismini alarak Çubuklu’da yeni binasına geçmiştir 88)Bu kurumun Türk denizlerinin çeşitli ölçeklerde yaptığı fevkalade güzel haritaları vardır
1903 de J SLONIEWSI’nin yaptığı İstanbul haritası etrafında bulunan Paris İkonları, bu haritanın Fransızlar için yapıldığı olasılığı kuvvetlendirmektedir
1908 de ilan edilen İkinci Meşrutiyet ile haritacılık konularında da bir kımıldama olmuş ve 1909 yılında Genelkurmay’da harita şubesine bağlı nirengi ve topografya kısımlarından oluşan “Hürriyet Anıtı”nın ekseninden geçen (daha sonra Ayasofya kubbesi) meridyen başlangıç meridyeni alınmıştır Ayasofya kubbesinin Paris gözlemevi ile olan boylam farkı 26038’44” olarak hesaplanmıştır Rumeli ve Anadolu için 44 grad’tan geçen enlem dairesi ortalama enlem dairesi olarak kabul edilmiştir Irak, Arap yarımadası ve Trablusgarp için başka enlem dairesi seçilmesi kararlaştırılmıştır Paftalar 40×50 cm ölçüsünde yapılacaktır Aynı yıl (1909), ülkenin 1:25 000 ölçekli haritalarının yapımına Makrıköy (Bakırköy) paftası ile başlanmıştır Bu amaç için Bakırköy bazı ölçülmüş ve bu bazın güney noktasında astronomik gözlemlerle coğrafik enlem saptanmıştırBu haritaların yapımında Bonne projeksiyon sistemi uygulanmıştır Aynı yıl Boğazın iki tarafında 1:25 000 ölçeğinde 12 paftalık bir alanın nirengisi yapılmış, topografya şubesi de 10 paftalık çalışma yapmışlardır 89)
1911 yılında Edirne’nin Karaağaç istasyonu yakınında 2 bir baz ölçülmüş ve bu baza dayanarak 12 paftalık müstahkem mevki (kuvvetlendirilmiş yer) nirengisi yapılmıştır Diğer taraftan Bakırköy bazını Eskişehir bazına bağlamak amacı ile Eskişehir ve İstanbul’dan getirilen zincir Adapazarı’nda birleştirilerek burada da bir baz ölçülmüştür Bu çalışmalar her yıl eklenen yeni noktalar ile 1950 li yıllara kadar sürmüştür 1933 de Türkiye’ye gelen ünlü Alman bilim adamı HBOLTZ’un yönetiminde 6106972 m lik Balıkesir bazı ölçülmüştür90) Boltz Türkiye için Gauss- Krüger projeksiyonunu önermiştir
1912 yılında Erzurum da 6127396 m lik bir baz ölçülmüş, Erzurum hükümet konağı yakınında bulunan “Markof” kışlası pavyonunun Rus astronomu GUEDEONOF tarafından Paris’le olan farkı 380 56’11” olarak saptandığından Erzurum-Ayasofya arası 1366789 grad bulunmuştur
1911-14 yılları arasında Zonguldak, İzmit, Seymen, Gölcük, Rumeli Karaburun ve Gideros limanları haritası ve Oşinoğraf Alfred MERTS ve Ahmed Rasim BARKINAY tarafından İstanbul Boğazı’nda akıntı ölçmeleri yapılmıştır
Mehmet Şevki (ÖLÇER) Paşa 1915 de harita şubesi müdürü olarak Birinci Dünya Savaşında ordunun harita gereksinimini karşıladı 1921 de Kurtuluş Savaşında 60 subay ve 170 sandık eşya ile Harita Dairesi, İstanbul’daki Pangaltı’dan Ankara’ya taşındı 23 Temmuz 1921 de onaylı bir kadro ile Harita Dairesi MSB’na bağlı olarak kuruldu ve 1925 yılında 657 sayılı yasa ile Harita Genel Müdürlüğü adını aldı Bu kurumda haritacılık çalışmalarına katkıları olan bir çok subay yetişmiş ve Türk haritacılığına katkıda bulunmuşlardır Kurumda daha sonraları 1939 da tuğgeneral olan Abdurrahman AYGÜN Harita Dergilerinde bir çok makaleler yazmış ve iki ciltlik “Türk Haritacılık Tarihi” 1980 de yeniden basılarak birçok olaylar gün ışığına çıkarılmıştır 91)
1915-25 yılları arasında Zühaf korveti ile Yeşilköy, Çekmece kıyıları ile İstanbul (1916), Trabzon (1917) ve Samsun (1921) liman haritaları, Meriç nehrinde sınır belirleme (1923), Halicin planı (1924), Büyükdere ve İzmir Yenikale geçitlerinde (1925) hidrografik haritalar yapılmıştır 1916 da Kızılırmak üzerinde Zara’dan Yahşihan’a kadar 600 km lik bir yerde Kızılırmak’ta motor ve şalupalarla taşımacılık ve nehir trafiğinin mümkün olup olmadığının keşfi için bir istikşaf haritası yapılmıştır
1911-1929 yılları arasında Korgeneral Mehmet Şevki (ÖLÇER) yönetiminde 1:200 000 ölçekli 123 paftadan oluşan Türkiye’ye ait istikşaf haritaları yapıldı Bu haritalar 40×50 cm boyutlu (80 km x 100 km) grad bölümlü, Clark elipsoidi üzerinde Bonne projeksiyonlu B=44 grad, olup başlangıç Ayasofya kubbesidir 92) Alman şehircilik uzmanı Prof Hermann JANSEN, 1925-1930 yıllarında Türk haritacılarının yaptıkları 1:2000 ve 1:500 ölçekli haritalar üzerinde modern Ankara’nın gelişme planlarını çizdi
32 İSTANBUL’DA HARİTA ÇALIŞMALARI 93)
1908 de Meşrutiyet ilanından sonra ülkede yapılan yeni atılımlar parelelinde o dönemdeki adı ile İstanbul Şehremaneti (Belediyesi) de İstanbul’da ilk harita çalışmaları şehremini (Belediye Başkanı) Cemil TOPUZLU Paşa döneminde yaptırmağa karar vermiştir Bu amaçla İstanbul Yarımadası (Eminönü-Haliç-Surlararası), Beyoğlu (Galata-Beşiktaş-Şişli) ile Üsküdar ve Kadıköy merkezi olmak üzere sık yerleşim yerlerinin 1:500 , 1:1000 ve 1:2000 ölçeğinde haritalarının yapılmasını bir Fransız şirketine (İnşaat ve Keşfiyat Türk Anonim Şirketi) ihale suretiyle verilmiştir Bu amaçla Fransızlar 1910 yılında nirengi esasına göre çalışmalara başlamışlar ve Yeşilköy’de bir baz ölçmüşlerdir 94) 8000 hektarlık bir alanın nirengi istikşaf ve tesisleri yapılmış ve
???
Şekil-31: 1:10 000 ölçeğinde Eskişehir planı (1896)
???
Şekil-32: 1:25 000 ölçeğinde Makrıköy (Bakırköy) paftası (1909)
???
Şekil-33: İstanbul haritasından bir parça
Galata kulesi koordinatları için yuvarlak bir değer alınarak hesaba geçilmiştir Harita, araya Balkan ve 1 Dünya Savaşının girmesiyle uzamış 1914 yılından itibaren Alman firması işleri üstlenerek devam etmiş ve ancak 1923 yılında haritalar ortaya çıkabilmiştir 1928 yılında YMüh Rahmi ARI Boğaziçi, 1932 yılında Bakırköy ve Bostancı, 1936 yılında Adaların haritalarını yapmıştır Bu haritalar meskün yerlerde 1:200, 1:500, 1:1000 ölçekli yalnız sokak ve ada cephelerini gösterecek şekilde gayrı meskün bölgelerde ise 1:2000 ölçekli eşyükseklik eğrili yapılmışlardır Haritaların orjinalleri vatman kağıdına, kopyaları da muşambaya işlenmiştir Bir kısmı Fransızca, bir kısmı
eski Türkçe, 1928 den sonra yapılanlar ise yeni Türkçe ile yazılmışlardır Yapım için yabancı firmalara altın olarak büyük paralar ödenmiştir Durum 1935 yılına kadar böyle devam etmiştir Bu haritalar daha sonra Türk mühendisleri tarafından tamamlanmışlardır Nitekim 1928 den sonra şirketi devam ettiren RARI şirketi tasfiye edip belediye ile olan anlaşma gereği her yıl mevcudun %10 unu ilave etmek suretiyle Boğaziçi-Kadıköy-Bostancı-Merdivenköy-İçerenköy sahaları ile Eyüp sırtlarından başlayarak sur dışının Küçük Çekmece’ye kadar olan kısımlarını ve Adaların 1936 ya kadar haritalarını tamamlamıştır (şekil-33) Bu haritalardan sonra imar planları çalışmalarına esas olmak üzere surlardan Yeşilköy’e kadar olan sahanın haritası bir üstenciye verilerek İller Bankası kontrolluğunda yaptırılmıştır Astrolon altlıklar üzerine 1:1000 ölçekli ve 1956 yapım tarihli olan bu haritalar uzun süre kullanılmışlardır Bundan sonra kentin belediye sınırları içerisinde ve hatta kısmen mücavir alanını da kapsayacak şekilde nirengi ve nivelman ağının yeniden ele alınarak mevcutların tamir, yeniden yapılması ile yenilerinin konulmasına gereksinim duyulmuştur İller Bankası kanalıyla ihaleye verilen (Avni PAR) bu iş sonucunda bu noktalara dayanarak ilk defa fotogrametrik 1:5000 ölçekli, tamamı 40 paftadan oluşan haritalar elde edilmiştir 1958 yılının halihazır durumunu gösteren bu haritalar eşyükseklik eğrilidir İstanbul Belediyesi haritanın önemini anlayarak daha önce imar müdürlüğüne bağlı harita bürosunu 1962 de bağımsız Harita Müdürlüğü şekline getirmiş ve ilk iş olarak Fatih, Levent ve Kadıköy’de fotogrametrik yöntemle 1:1000 ölçekli topografik haritalar yapılmıştır İstanbul Belediyesinde 1961-1974 dönemine ait 1:1000 ölçekli 482 pafta mevcut olup bu işlem için sur içinde ve dışında toplam 9452 poligon noktası atılmıştır 95) 1974-75 yıllarında toplam 62 kilometrekarelik bir alanın revizyon ve yeni alımı için ihale yapılmıştır 1:2000-1:10 000 ölçekli 1024 kadastral harita vardır 1987-90 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesince yapılan 87 500 hektarlık 1:500 ve 1:1000 ölçekli metropolitan alanda imar, planlama, çevre düzenleme, yol, su, elektrik, kanalizasyon, turizm, endüstri vb gibi her türlü proje ve teknik hizmetlerin tasarım, yapım ve uygulamasında temel altlığı oluşturacak bir proje çalışması sonunda geniş çapta bir haritacılık hizmeti yapılmıştır Bu tarihten sonra yapılan harita ve şehir rehberleri tarihlerine göre sıralanırsa:
1934 yılında İstanbul Belediyesi tarafından 1:2500-1:10 000 ölçekleri arasında 37 pafta ve 240 sayfadan oluşan İstanbul Şehir Rehberi,
1934-1939 yılları arasında Türkiye Sigortacılar dairei merkeziyesi tarafından İstanbulun 1:5 000- 1:1 000 ölçekli 57×82 cm boyutlu renkli paftaları,
1940-1945 yılları arasında JPERVİTİÇ tarafından Beyoğlu ve Eminönü Bölgesinin 1:250-1:500 ölçekleri arasında değişen 62×59 cm boyutlu paftaları yapıldı,
1946-1952 yılları arasında Suat NİRVEN tarafından Beyoğlu ve civarının 1:250-1:500 Ölçekli Paftaları yapılarak Kağıt ve Basım İşleri AŞ de basıldı,
1955 de HLOKMANOĞLU tarafından 263 sayfalık Haritalı Şehir Rehberi yapıldıve yine 1957 yılında MBTUVALO tarafından Eminönü Kazası, Bayezıt Nahiye ve Mahallesinin 1:500 ölçekli 82×57 cm boyutlu haritaları yapıldı 1971 yılında İstanbul Belediyesi tarafından hazırlanan ve Harita Genel Müdürlüğünde basılan 1: 15 000 ölçekli 43 pafta ve 235 sayfadan oluşan İstanbul Şehir Rehberi, 1987 de Şişli Belediyesince basılan 1:4 000 ölçekli 59 paftadan oluşan Şişli Rehberi, 1988 de 2 baskısı yapılan Bakırköy Belediyesince hazırlanan 1:8 000 ölçekli 109 paftadan oluşan 287 sayfalı Bakırköy Rehberi, 1990 lı yılların başında basılan (tarih yok) 412 sayfalık 295 pafta (ölçek yok) İstanbul A-Z Rehber-Atlas, 1998 de Beşiktaş, 1998 de Küçükçekmece rehberleri, 1998 de İstanbul Avrupa yakası ve İstanbul Anadolu yakası Rehberi Dünya yayıncılık AŞ bu konularda yapılan çalışmaların başlıcaları sayılır Benzer şekilde 1968 yılında 1:6 000 ölçekli 49 paftalık 83 sayfalı İzmir Şehir Rehberi yapıldı
Veri politikasındaki amaçlarla sınırlı ve mevzuata uygun şekilde çerez konumlandırmaktayız. Detaylar için veri politikamızı inceleyebilirsiniz.