Yerkabuğu (Litosfer)
YERKABUĞU (LİTOSFER)
Yerküre, çeşitli kayalardan oluşmuş katı bir kabukla çevrilidir. Buna yerkabuğu denir.
Yerkabuğunun ortalama kalınlığı karalarda 35-40 km ,denizlerde ise 8-10 km dir.
Yerkabuğu yoğunluğu ve kalınlığı farklı iki tabakadan oluşur. Bunlar;
a)Sial: Üzerinde yaşadığımız katmandır. Silisyum ve alüminyum bileşikleri fazla olduğu için bu isim verilmiştir.
Kalınlığı karalarda fazla, denizlerde azdır. Granit , kalker ve kumtaşı gibi hafif olan taşlardan oluşur.
b)Sima: Bu katman henüz katılaşmamış taşlardan oluşur. Yoğunluğu daha fazla olan bazalt türü taşlardan oluşur.
Silisyum ve magnezyum bileşikleri fazla olduğu için bu isim verilmiştir. Kalınlığı karalarda az , deniz diplerinde fazladır.
YER KABUĞUNUN ANA MALZEMESİ TAŞLAR (KAYAÇLAR)
Çeşitli minerallerin doğal bir çimento ile birleşmesi ile oluşan katı maddelere kayaç veya taş denir.
İnsanlar kayaçları tarih boyunca değişik amaçlarla kullanmıştır.
Başlıca kullanıldığı alanlar:
Kesici aletlerin yapımı,
Bitkilerin öğütülmesi,
Süs eşyası ve kap kacak yapımında
Barınmak ve yırtıcı hayvanlardan korunmak,
Günümüzde de insanlar kayaçlardan
İnşaat faaliyetlerinde,
Yollarda kaldırımların döşenmesinde ve sanayide hammadde olarak yararlanmaktadır.
Bütün bunlar kayaçların yaşamımızda önemli bir yeri olduğunu göstermektedir.
Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetlere bağlı olarak sürekli aşınıp şekillenirler. Genel olarak granit, andazit , bazalt, kireç taşı gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençli olduklarından çevresine göre belirgin ve yüksek yer şekilleri oluştururlar.
Alüvyon, kil, kum gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençsiz olduklarından çevresine göre alçak ve belirgin olmayan yer şekillerini meydana getirirler.
BAŞLICA TAŞLAR
1- VOLKANİK (PÜSKÜRÜK-MAĞMATİK-KATILAŞIM) TAŞLAR
Mağmanın yer kabuğunun yarıkları içinde veya yeryüzüne kadar çıkarak soğuması ile oluşan taşlardır.
Volkanik kayalar, kütle halinde bulunurlar ve kristalli yapıya sahiptir.
Soğumanın gerçekleştiği yere göre iç ve dış püskürük taşlar şeklinde gruplara ayrılır.
a) İç püskürük
Mağmanın yer kabuğunun yarıkları içinde yavaş yavaş soğuması oluşan taşlardır. Soğuma yavaş gerçekleştiğinden iri kristallidir.
Başlıcaları; Granit, siyenit, gabro ve diorit gibi.
Bir iç püskürük taş olan granit kendine has yer şekilleri oluşturur.
Kütle halindeki granitler, fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğradıklarında değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşür. Bu şekilde granit bloklarından oluşan topografyaya tor topografyası denir.
b) Dış Püskürük
Mağmanın yeryüzüne kadar çıkarak soğuması ile oluşan taşlardır.
Yeryüzüne çıkan lavlar hızlı soğudukları için ince kristalli ve camsı özellik gösterirler.
Başlıcaları; Andezit, bazalt, volkan camı (obsidian), trakit, inci taşı, katrantaşı, sünger taşı ve volkan tüfüdür.
Yurdumuzda en yaygın olanı andazit ve bazalt olup aşınmaya karşı dirençlidirler.
Ülkemizde volkanik tüflerin yaygın olduğu Nevşehir (Ürgüp, Göreme, Avanos) çevresinde sel aşındırması sonucu peribacaları oluşmuştur.
2-TORTUL (SEDİMENT) TAŞLAR
Dış kuvvetlerin etkisiyle fiziksel veya kimyasal çözülmeye uğrayan taşların çukur alanlarda çökelmesiyle oluşur.
Bu taşların Ortak Özellikleri ; tabakalıdır ve fosil bulundururlar.
a) MEKANİK (KIRINTILI) TORTUL TAŞLAR
Akarsu, rüzgar , buzul gibi dış kuvvetlerin etkisiyle aşınarak çukur yerlerde biriken ve sonra da doğal bir çimentoyla birleşerek oluşan taşlardır.
Başlıcaları: Kum taşı (gre), kil taşı ,çakıl taşı (konglomera) , marn, lös ve moren örnektir.
b) KİMYASAL TORTUL TAŞLAR
Suda çözünebilen kayaların kimyasal yolla ayrışması ve tekrar çökelmesi ile oluşan taşlardır.
Başlıcaları: Kalker ( kireç taşı), Jips (alçı taşı), kaya tuzu, dolamit, traverten , sarkıt ve dikitler örnektir.
Kimyasal tortul kayaların sular tarafından işlenmesiyle karstik şekiller meydana gelir.
Karstik şekiller en yaygın olarak yurdumuzda Akdeniz Bölgesinde görülür
C) ORGANİK TORTUL TAŞLAR
Bitkisel ve hayvansal maddenin, havasız bir ortamda ve basınç altında değişerek çökelmesi olan taşlardır.
Başlıcaları : Mercan kaya , kömür (antrasit , taşkömürü , linyit , turba) ve tebeşir buna örnektir.
Not: Petrol , antrasit , taşkömürü , linyit, turba hariç diğer madenlerin oluşmasında genelde volkanizma etkilidir.
3-BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLARI
Tortul ve volkanik taşlar yerin derinliklerinde yüksek sıcaklık ve basıncın etkisiyle eski özelliklerini kaybederek yeni özellikler kazanırlar. Bu şekilde oluşmuş taşlara başkalaşım taşları denir.
MANTO
Manto katmanı, yeryüzündeki hareketliliğin en büyük nedenidir. Yani iç kuvvetlerin enerjisini aldığı katman burasıdır.
Manto, kısmen ya da tümüyle eriyik durumdaki kayaçlardan oluşan magmayı içeriyor. Demir, magnezyum, silikon ve oksijence zengin mineralleri içerir.
ÇEKİRDEK
Yoğunluğu , kalınlığı ve sıcaklığı en fazla olan katmandır.
Demir ve nikel fazla olduğu için buraya NİFE denilmektedir. Yoğunluğu fazla olduğundan barisfer de denilmektedir. Yoğunluğun fazla olmasından dolayı iç çekirdek kristalleşmiştir.
*** Yerin iç yapısıyla ilgili en geçerli bilgiler deprem dalgaları ile elde edilir. Ayrıca volkanizma ile çıkan malzemelerin ve taşların incelenmesiyle de gerekli bilgiler elde edilir.