Çiğdem (Crocus) Bakımı

Alem: Plantae (Bitkiler) Bölüm: Magnoliophyta (Kapalı tohumlular) Sınıf: Liliopsida (Bir çenekliler) Takım: Asparagales Familya: Iridaceae (Süsengiller) Alt familya: Iridoideae Oymak: Croceae Cins: Crocus L. Çiğdem (Crocus), süsengiller (Iridaceae) familyasına ait bir bitki cinsidir. Çok yıllık, yumrulu, sarı ya da mavi çiçekli otsu bitkilerdir. Çiçekler, türüne bağlı olarak, ilk bahar ya da sonbaharda açar. İlk baharda çiçeklenen türlerin yumurtalığı toprak altında kalan uzun çiçek tüpleri vardır. Çiçekler geceleri ya da kötü havalarda kapanır. Çiğdemin ana yurdu olarak Alpler, Güney Avrupa ve Akdeniz'dir. Çiçeklerinden dolayı bahçecilikte aranan ve sevilen bir bitkidir. Yumruları Türkiye'de çiğ olarak ya da külde pişirilerek yenir. Ayrıca yemeği de yapılır. Yemekleri arasında Çiğdem pilavı, Çiğdem aşı, Çiğdem sütlüsü başta gelir. Karadeniz Bölgesi’nde una bulayıp kızartması yapılır. Baharın ilk günlerinde toplanıp demet hâline getirilen sarı çiğdemler, Ankara şehir merkezinde seyyar satıcılarca tüketime sunulur. Çiğdemin çiğdem adıyla anılmayan tek türü, Doğu mutfaklarının (Türk, Arap, İran, Hint ...) sultanı olarak bilinen ekonomik değerde safrandır (Crocus sativus). Safran, Türkiye'de Safranbolu'da yetiştirilir. Dikkat edilmesi gereken husus: Çiğdeme çok benzeyen fakat onun gibi yenilmeyip zehirli olan Colchicum türlerine de acı çiğdem (çakal çiğdemi, zehirli çiğdem) adı verilir. Yenilmemesi gereken bu bitkinin (Colchicum) yumruları Doğu Anadolu Bölgesinde çiğdem (Crocus) türleriyle karıştırıldığı için, bilhassa toplayıp yiyen çocuklar arasına ağır zehirlenme vakaları görülebilmektedir. Çiğdemler küçük otsu yapılı, kormlu (sert soğanlı) çok yıllık bitkilerdir. Yatık vaziyetteki kormlar bir kılıfla örtülüdür. Az sayıdaki yaprakların hepside tabanda yer alır, yeşil renkli, ince uzun yapılıdır. Üst yüzeyi soluk, orta kısmı şeritli, taban kısmı bir zarla çevrilmiştir. Gerçek bir gövde bulunmaz. Yerden çıkan çiçekler saplıdır ve yumurtalık toprak altındadır. Çiçek örtüsü beyaz, sarı veya leylak ya da koyu mor rengindedir; uzun tüpsü, ince yapılıdır; segmentler benzerlik gösterir; eşit veya hemen hemen eşittir. Erkek organlar tüpsü yapıda olup çiçek örtüsünün boğazına gömülüdür. Kapsül küçük, elips veya dikdörtgensi-elips biçimindedir. Boyuncuk ince yapılı 1 adettir, her bir boyuncuk birbirine uzak duran tabandan birleşmiş 3 daldan oluşur. Çiğdem’in İran orijinli olduğuna dair kayıtlar bulunmakta olup Akdeniz bölgelerinde doğal olarak yetişmektedir. Dünyada yaklaşık 85 türü doğal olarak bulunur. Avrupa ve Akdeniz bölgesine yayılmış 40 civarında türü vardır. Türkiye’de Çiğdemin 36 türü ve 36 da alt türü olmak üzere toplam 72 taksonu doğal olarak yetişmektedir. Bunların da 19 tür ve 21 alt türü ülkemiz için endemiktir. Süsengiller (Iridaceae) familyasında İris cinsine dahil olup çok yıllık otsu bitkilerdir. Çiğdem, korm denilen üst kısmı soğan, alt kısmı yumru şeklindeki toprakaltı gövdesinden oluşur. Korm’un yapısı küremsi ve hafif basık olup ağ şeklindeki kabuklarla sarılıdır. Korm çapı 2-4 cm’dir. Her kormdan 1 ila 4 çiçek oluşur. Çiçeklenmeden sonra yeni kormlar gelişir ve ana korm kaybolur. Yani yeni kormun gelişmesi çiçek tomurcuğunun oluşumu ile başlar ve kormun olgunlaştığı dönem olan yaprakların solması ve dökülmesiyle sona erer. Bazı türleri ilkbaharda bazı türleri sonbaharda çiçek açar. Çiçeklerinin tam ortasında huni biçiminde kırmızı-turuncu renkli ve 3 parçalı dişicik tepesi yer alır. Çiğdem’den elde edilen safran maddesi bu kırmızı kısımdır. Çiçekleri koyu pembe, menekşe, sarı,mavi, mor, nadiren beyaz renklidir. Çiçeklenme 20 gün kadar devam eder. 20-30 cm boyunda çiçek sapı uzunluğuna sahiptir. Yapraklar çiçeklenme zamanında veya çiçeklenmeden sonra oluşur. Yapraklar tabandan çıkar, ince, koyu yeşil, uzunluğu 10-18 cm ve şeritsi olup, 5 ila 11 adet arasındadır. Meyvesi kapsül şeklindedir. Crocus türleri estetik çiçek yapısı ve bahçelerdeki göz alıcı görünümüyle Avrupa ülkelerinde kullanılmaktadır. Özellikle, Crocus aureus ve Crocus vernus bu amaç için Hollanda ve İngiltere’de yetiştirilmektedir. Crocus aureus Balkanlarda ve Batı Asya’da doğal olarak yetişmektedir. Crocus türlerinin çoğu kısa boyludur ve dolayısıyla bahçe düzenlemesinde kullanılırken görülebilmesi için yerlerinin iyi seçilmesi gerekir. Genellikle köşeler ve sınırlar bu bitkinin yetiştirilmesi için uygundur. Çiğdemler aynı zamanda kaya bahçelerinde, çiçek parterlerinde, çim arasında, balkon ve teraslarda, çatı bahçelerinin düzenlenmesinde ya da iç mekanlarda (Resim 4) kullanılabilir. Ülkemizdeki park ve bahçelerin düzenlenmesinde ise çiğdeme henüz yer verilmemekte olup sadece Crocus sativus (safran) türü kültüre alınmıştır. Safran boya sanayi, kozmetik sanayi, ilaç ve gıda sanayinde değerlendirilmektedir. Gıda sanayinde aşure ve zerde yapımında, lokum imalatında, yağ, peynir ve dondurmaya renk ve tad vermede kullanılır. Tıbbi açıdan iştah açıcı, balgam söktürücü, Kalp çarpıntısı giderici ve ferahlık verici, adet söktürücü, spazm çözücü, dinçlik verici, dişetlerini kuvvetlendirici ve cinsel gücü arttırıcı özellikleri vardır. Safran ayrıca kanser araştırmalarında da önemli oranlarda kullanılmaktadırlar. Dünyanın en pahalı baharatı safrandır. Kilosu 5 bin TL ile 10 bin TL arasında değişir. 1 dönüm dikili alandan 900 g safran ürünü elde edilmektedir. Yarım kg safran 80.000 çiçekten çıkarılabilir. Safran en çok İspanya, Fransa, İtalya,İran ve Hindistan’da yetiştirilir.Yetiştiriciliğe ilk olarak Yunanistan’da başlanmıştır. Sınırlı olarak da Türkiye, Pakistan ve A.B.D.’de yetiştirilmektedir. Çiğdemler genellikle 800-2300 m rakımda orman açıklıklarında ve çayırlarda doğal olarak yetişir. Vegetatif büyümeleri soğuk koşullarda olmasına rağmen kuru ve sıcak iklimlerde de iyi gelişirler. Yarı gölge ve aydınlık yerleri tercih ederler. Bitki soğuk kışları atlatabilir, kısa süre kar altında kalabildiği gibi -10 C’lik donlara da dayanabilir. Çiçek üretiminde ise en önemli rolü toprak sıcaklığı oynar. Drenajı iyi, verimli, kumlu, organik maddece zengin nemli toprakları tercih ederler. Su stresi verimi, büyüme ve gelişmeyi etkilemesine karşın çiğdemde sulama gereksinimi düşüktür. Kormlu bitkilerin çoğaltımı, kormlet ya da kralen denilen yavru kormların bitkiden ayrılmasıyla yapılır. Dikim için bahçede yapılacak toprak hazırlığında, 15-20 cm derinliğinde işlenen yere, süzek ve organik maddesi bol funda toprağı serilmelidir. Çiğdemin en severek yetiştiği toprak gevşek, iyi sulanmış, yüksek organik içerikli, killi ve kalkerli topraklardır. Toprağın organik içeriğini arttırmak için dekara 2-3 ton gübre kullanılır. Korm dikimi 5-7 cm aralıklarla 7-15 cm derinlikte olmak üzere Haziran ayında yapılır. Tek tek serpiştirme ya da çizgi oluşturacak şekilde yapılan dikimler, bitkiden beklenen görsel etkiyi yansıtmayabilir. Dikim kümeler halinde yapılırsa göze hoş gelen etkileyici görüntüler yaratılabilir. Genellikle bahçelerde sınır bitkisi olarak veya ağaç diplerinde kullanılmaktadır. Renkleri genelde mavi, mor, beyaz ve sarıdır. Soğanla toprakta kalırsa, bir önceki yıla göre daha erken çiçeklenir. Soğanlar su geçirgenliği olan normal bahçe toprağına dikilir. Ağır killi topraklar, suyu tutacağından biraz mil ile karıştırılmalıdır. Saksılı çiğdem üretiminde 5 veya 8 cm eninde ve boyunda, 8 cm derinliğinde saksılar kullanılmaktadır. 5 cm’lik saksılarda tekli dikim, 8 cm’lik saksılarda 3’lü yada 4’lü dikim yapılmaktadır. Saksılı çiğdem üretiminde %50 kum + % 50 torf + perlit karışımı kullanılır. Dikimler Ekim – Aralık aylarında 1’er hafta arayla 6 – 7 kez yapılır. Böylece çiçeklenme ve satış süresi uzamaktadır. Dikim yapıldıktan sonra vernalizasyon (soğuklanma) ihtiyacı giderilmelidir. Çiğdemlerde vernalizasyon periyodu 5 – 6 hafta sürer. Soğuklanma ihtiyacından çiçeklenme dönemine kadar sıcaklık 17 dereceyi geçmemelidir. HASTALIK VE ZARARLILAR Korm kök çürüklüğü hastalığı, Korm çürüklüğü (Rhizoctonia crocorum) hastalığı kormlarda zarar yapar. Bu fungal hastalığı önlemek için sağlıklı korm seçilmeli, dikim öncesi kormun dış kısmının 1 yada 2 tabakası ayrılmalı, kormlar % 5’lik bakır sülfatla sterilize edilmelidir. Yüksek kontaminasyonlarda kormlar topraktan uzaklaştırılmalıdır. Zararlılardan korm thripsi (Thrips tabaci), yapraklarda zarar yapar. Bu zararlının yüksek populasyonları yetiştirme mevsiminin sonunda gözlendiğinden kimyasal mücadeleye gerek yoktur. Safran soğan sineği (Rhizoglyphus robini), kormlarda zararlanma meydana getirir. Mücadelesi için sulamanın yeterli olması, aşırı sulamadan kaçınılması gerekir. Safran yetiştirilen alanlarda fare zararı da oldukça önemli verim kayıplarına neden olmaktadır. Mücadelesi için toksit çinko fosfat tuzakları ya da fare tuzakları kullanılabilir. Çiğdem ve Safran nasıl çoğaltılır Küçük bir soğan bir sürgün çıkarır; her bir sürgün bir veya iki (bazen üç) çiçek açar. Daha iyi gelişmiş soğanlar sağda görüldüğü gibi iki, üç veya dört sürgün çıkarır. Sürgün veya sürgünler çıkaran soğan birkaç ayda yok olur gider, onun yerine sürgün sayısı kadar yeni soğan oluşur. Eğer soğan sayısını hızla çoğaltmak istiyorsanız biraz verimli toprakta yetiştireceksiniz, sonbaharda veya ilkbaharda pek yağışlı olmayan memleketlerde uzun süreli susuz bırakmayacaksınız. Bu yıl iyi gelişemeyen yeni bir soğan gelecek yıl tek sürgün çıkarıp o da sadece tek soğan oluşturur. Ama bu yıl iyi gelişen bir soğan gelecek yıl birkaç sürgün çıkarır, o sürgünler sayısınca soğan oluşturur.