Lavanta bitkisi, 1 m’ye kadar boylanabilen, yarı çalımsı, çok yıllık bir bitkidir. Lavanta bitkisinin ekonomik olarak kullanılan kısmı çiçekleridir. Bitkinin çiçek ve çiçek saplarından elde edilen uçucu yağ, ticareti en fazla yapılan yağlardan birisidir. Uçucu yağ bileşenlerinde en fazla linalool ve linalil asetat bulunmaktadır. Uçucu yağ kalitesi bu bileşenlerden linalil asetat oranına göre belirlenmektedir.

Lavanta uçucu yağı, en fazla kozmetik ve parfüm sanayinde kullanılmaktadır. Bunun yanında güzel kokusu nedeniyle sabun ve diğer endüstri kollarında kullanılmakta. İlaç sanayinde ve ağrı kesici, sakinleştirici, uykusuzluk giderici özellikleriyle de aromaterapide kullanılmaktadır. İdrar arttırıcı ve romatizma ağrılarını dindirici etkisi de vardır. Lavanta çiçekleri sedatif etkisinden dolayı çay şeklinde de kullanılmaktadır.

Lavanta, dünyada en fazla Güney Avrupa’nın ve Kuzey Afrika’nın Akdeniz’e komşu olan ülkelerinde yayılış göstermektedir. Fransa, Bulgaristan, İspanya, İtalya, Yunanistan, İngiltere, Rusya, ABD, Avusturya ve Kuzey Afrika ülkelerinde yoğun olarak tarımı yapılmaktadır.

Kurağa, sıcağa ve soğuğa oldukça dayanıklıdır. Ancak kışı çok sert geçen bölgelerde bazen soğuk zararı görülmektedir.

Lavanta, toprak yönünden seçici olmayan bir bitkidir. Kireççe zengin, süzek ve pH’sı 5.8-8.3 olan, kuru ve kalkerli topraklarda çok iyi gelişme göstermektedir.

Lavanta (Lavandula spp.)

Lavanta (Lavandula spp.), Lamiaceae familyasından çok değerli bir uçucu yağ bitkisidir. Çoğu Akdeniz orijinli olan 39 kadar türü bulunmaktadır. Dünyada ticari değeri yüksek olan üç önemli türü vardır:

• Lavender (Lavandula angustifolia = L. officinalis),
• Lavandin (Lavandula x intermedia = L. hybrida)
• Spike lavander (Lavandula spica)

Türkiye’de yoğun olarak göller yöresinde, özellikle de Isparta’nın Keçiborlu ilçesinde lavandin kültürü yapılmaktadır. Türkiye florasında lavanta türlerinden sadece Karabaş olarak adlandırılan L. stoechas ssp. cariensis türü doğal olarak yetişmektedir.

Lavanta, içerdiği yüksek oranda ve yüksek kalitede uçucu yağ nedeniyle, dünyada kültürü yapılan önemli bir parfüm, kozmetik ve ilaç bitkisidir.

Lavanta Yağı

Dünyada her yıl 200 ton kadar lavander yağı, 1000 ton kadar lavandin yağı ve 150 ton kadar Spike lavander yağı üretilmektedir.

Lavanta yağının merkezi sinir sistemini uyarıcı etkisi vardır; uyku verici, yatıştırıcı, sakinleştirici ve stres kovucudur. Lavanta yağının bu özellikleri içerdiği yüksek orandaki linaloolden kaynaklanmakta. Ayrıca yağının antimikrobiyal etkisi de oldukça güçlüdür. Bu nedenle aromaterapide yağının özel bir önemi vardır.

Lavanta tomurcuklarından yapılan çaylar, insan sağlığı için son derece faydalıdır. Üstelik tomurcuklarından yapılan uyku yastıkları, huzurlu ve kaliteli bir uyku için vazgeçilmezdir.

Lavanta yağı ve etken maddeleri

Lavantanın ekonomik olarak kullanılan kısmı çiçekleri (Flores Lavandulae) ve çiçeklerinin su buharı distilasyonu ile elde edilen uçucu yağlarıdır (Oleum Lavandulae).

Taze biçilmiş lavanta çiçeklerinde uçucu yağ oranı %0.5-1.5 arasında değişmektedir. Kodekslere göre çiçeği en az %1 uçucu yağ içermelidir. En iyi kalite yağı “İngiliz lavantası” olarak da adlandırılan lavenderden elde edilir.

Melez lavanta olarak adlandırılan lavandin, lavendere göre daha yüksek uçucu yağ oranına, ancak daha düşük uçucu yağ kalitesine sahiptir. Lavander uçucu yağında linalil asetat, lavandin ve Spike lavender uçucu yağlarında ise linalool daha yüksek oranlarda bulunur.

Gerçekte lavanta uçucu yağında 100’den fazla terpenik bileşen bulunsa da uçucu yağ kalitesi üzerine en çok linalil asetat, linalool, sineol ve kamfor etki eder

Lavanta yağı ve etken maddeleri

Lavanta yağının kalitesini ve pazar değerini en başta uçucu yağ kompozisyonu belirler. ISO standartlarına göre (ISO 3515:2002) lavander yağında linalool %25-38, linalil asetat %25-45, arasında, kamfor en fazla %0.5 olmalıdır.

Özellikle linalil asetat ve linalol lavanta yağının kalitesini belirleyen en önemli iki bileşendir ve parfüm sanayinde kullanılacak yağlarında yüksek oranlarda, ancak belirli sınırlar arasında olmaları istenir.

Kamfor lavanta yağlarında daha düşük oranlarda bulunmakla birlikte, kalite ve pazar değeri üzerinde en çok durulan bileşendir. Kamfor oranı %0.5’in altında olan yağları yüksek kalitede kabul edilir ve yüksek fiyattan satılırlar.

Lavender uçucu yağları, lavandin uçucu yağlarına göre daha düşük kamfor içeriğine sahip olduklarından kaliteleri daha yüksektir.

Lavanta Bitkisinin Özellikleri

Lavanta, yarı çalımsı formda çok yıllık bir bitkidir. Yaşlandıkça alttan üste doğru odunlaşmaya başlayan, ortalama 50 cm, en fazla 1.5 m’ye kadar boylanan çok sayıda dalları vardır. Dallar üzerinde karşılıklı olarak 2-6 cm uzunlukta, çok kısa saplı, grimsi yeşil renkte yapraklar bulunur.

Çiçekler, başak şeklindeki 10-25 cm uzunluğundaki sapların ucunda toplanmıştır. Her bir başakta ortalama 5 çiçek kümesi ve her kümede de 5-15 adet çiçek bulunur. Renkli ve çok hoş kokulu olan lavanta çiçekleri özellikle bal arıları için son derece cezbedicidir.

Lavanta Tarımı

Başta Akdeniz ve Balkan ülkeleri olmak üzere dünyanın birçok ülkesinde yetiştirilir. Kireççe zengin, süzek ve pH’sı 5.8-8.3 olan kuru ve kalkerli topraklarda çok iyi gelişme gösterir. Aşırı nemli, taban suyu yüksek ve organik maddesi çok olan topraklarda daha az uçucu yağ üretir. Akdeniz orijinli olduğu için kurağa ve sıcağa oldukça dayanıklıdır.

Lavanta Bitkisinin Çoğaltılması

Lavantanın çoğaltılması tohumla ve klon olarak başlıca iki yolla gerçekleştirilir. Lavender çeşitlerinin çoğu fertildir ve bu nedenle tohumlarıyla çoğaltılabilirler. Ancak dormansi göstermeleri nedeniyle çimlenme oranları genelde düşüktür. Eğer lavander tohumları gibberellik asit ile muamele edilirse en geç iki hafta içinde yüksek oranda çimlenebilmektedir.

Lavender üretimindeki en önemli sorunlardan biri tohumla üretimdir. Genetik açılmalar meydana gelmektedir. Çelikle veya doku kültürü ile çoğaltma yapılmalıdır.

L. angustifolia ve L. latifolia melezi olan lavandin (L. x intermedia) çeşitleri kısır olduklarından tohum üretemezler ve bu nedenle klon olarak çoğaltılabilmektedir

Erken ilkbaharda (genellikle Mart ayında) 10-15 cm uzunlukta alınan bir yıllık odunsu çelikler köklendirme hormonu uygulandıktan sonra (4000 ppm IBA) uygun bir ortamda köklendirmeye alınırlar. Bu amaçla açık tarlada üzerine siyah polietilen naylon çekilmiş kumlu yastıklara veya örtü altında köklendirme kasalarında perlit üzerine 5×5 cm sıklıkta dikilirler. Düzenli olarak yağmurlama şeklinde sulanırlar ve en geç bir ay içinde kökler sürmeye başlar.

Köklenen çelikler tüplere alınarak dikim zamanına kadar uygun koşullarda bekletilirler.

Isparta ilinde lavanta üreticileri Mart ayında aldıkları çelikleri köklendirmeden doğrudan tarlaya dikerek (bir dikim çukuruna 2-3 çelik koyup can suyu verdikten sonra üzerini toprakla sıkıştırma yaparak) plantasyonlar kurmaktadırlar

Köklendirilmiş lavanta çelikleri sıcak bölgelerde güz aylarında, ılıman iklim bölgelerinde erken ilkbahar aylarında tarlaya dikilir. Bir çok ülkede 1.5 m sıra aralığı ve 0.4 m sıra üzeri mesafe verilerek plantasyonları tesis edilir

Lavander çeşitleri lavandin çeşitlerine göre genellikle daha küçük habitus ve daha kısa çiçek sapı oluştur. Bu nedenle lavender fidanları daha dar, lavandin fidanları daha geniş aralıklarla dikilir.

Isparta ilinde lavandin dikimleri 3 m sıra arası ve 1.5 m sıra üzeri verilerek yapılmaktadır. Ancak sıra aralarının bu kadar geniş olması, birim alana düşen bitki sayısını azaltarak çiçek verimini düşürmektedir.

Lavanta Tarımı Nasıl Yapılır

Aynı lavanta plantasyonundan 15-25 yıl kadar faydalanılabilir. Genellikle ilk bir kaç yıl çiçek verimi düşük olur, ancak daha sonraki yıllar verim hızla artar. Yaşlanarak verimden düşmüş lavanta plantasyonları toprak seviyesinden budanarak gençleştirilebilirse de en iyisi plantasyonu yeniden dikim yaparak yenilemektir.

Lavanta tarlasında dikimden sonra sulama, gübreleme, yabancı otlarla mücadele gibi bakım işlemleri yapılır. kurağa çok dayanıklı olduğu için ilk yıl dışında genelde sulanmaz. Ancak çok sıcak ve kurak geçen dönemlerde damlama borularla yapılan sulamalar çiçek verimini önemli ölçüde artırmaktadır.

Lavanta tarlasına yılda 8-10 kg/da kadar azot, 3-5 kg/da kadar fosfor düşecek şekilde gübreleme yapılmalıdır Lavantanın üretimini ekonomik düzeyde engelleyecek önemli bir hastalık ve zararlısı yoktur.

Lavanta’da Hasat

Lavanta bitkileri Haziran ayında tomurcuklanmaya başlar ve Temmuz ayında çiçeklenir. Çiçeklenme zamanı tür ve çeşide, iklim ve toprak koşullarına, rakım ve yöneye bağlı olarak değişir.

Genel olarak lavender çeşitleri, lavandin çeşitlerine göre biraz daha erkencidir. Isparta ekolojik koşullarında lavander çeşitleri lavandin çeşitlerinden 3 hafta önce çiçeklenmeye başlamaktadır.

Lavantada biçim zamanı uçucu yağ verimi ve kalitesi üzerinde çok etkilidir. Örneğin Isparta ilinde kültürü yapılan lavandin çeşidinde en yüksek uçucu yağ oranına çiçeklenme başında ulaşılmaktadır.

Hasat ve Kurutma

• Lavantanın 15 cm’e kadar uzayan çiçek sapları biçildikten sonra kurutulmak üzere gölge bir yere serilir veya demetler haline getirilip asılır. Eğer kurutma odası veya kurutma dolabında kurutma yapılacak ise kurutma sıcaklığı uçucu yağ kaybına neden olmamalıdır

Isparta’da yetiştirilen Super lavandin çeşidinden 500-700 kg/da taze (saplı) ve 100-150 kg/da kuru (sapsız) çiçek verimi alınmaktadır.

5 kg saplı taze lavandin demeti kurutulduğunda 1 kg kadar sapsız kuru lavanta çiçeği üretilmektedir.

Uçucu yağ verimi ve kalitesi

Lavantadan uçucu yağ üretmek için kurutma şart değildir; biçildikten sonra bir süre soldurulur ve yaş olarak damıtılabilir. Isparta yöresinde 60-70 kg saplı taze lavandin çiçeğinden su buharı distilasyonuyla 1 kg uçucu yağ elde edilmektedir

Uçucu yağ oranı taze (saplı) çiçeklerde %1.4-1.6 arasında, kuru (sapsız) çiçeklerde ise %7.0-8.5 arasında değişmektedir. Elde edilen lavandin yağında %34-42 arasında linalool, %20-42 arasında linalil asetat ve %1.2-6.0 kamfor (en fazla %0.5 olmalı) bulunmuştur. Ayrıca, linalool ile linalil asetat arasındaki oranda uygun değildir.

Dünyada lavender çeşitlerinden 2-6 kg/da, lavandin çeşitlerinden ise 6-12 kg/da arasında uçucu yağ verimi elde edilmektedir.